Hodowla lasu to podstawowy dział gospodarki leśnej, na który składa się szereg działań, mających na celu zachowanie i kształtowanie istniejących lasów, jak również tworzenie nowych obszarów leśnych. W działaniach tych uwzględnia się warunki przyrodnicze i procesy naturalne, jak również chroni się cenne walory przyrodnicze. Działania te stanowią zamknięty cykl, składający się z kilku etapów.

Zbiór nasion

Nasiona zbierane są tylko ze specjalnie do tego celu wytypowanych fragmentów lasu (drzewostanów nasiennych) lub grup drzew (źródła nasion). Takie obszary lub drzewa muszą spełniać ściśle określone kryteria, m.in.: jakościowe, ilościowe (powierzchniowe) i wiekowe. Nasiona niektórych gatunków drzew i krzewów wymagają przeprowadzenia dodatkowych czynności w celu ich wydobycia z owocu, bądź też szyszki,  w której się znajdują.  W zależności od potrzeb, po zbiorze nasiona trafiają do przechowalni nasion, gdzie są przechowywane do momentu ich wysiewu, bądź też przekazywane są bezpośrednio na szkółkę leśną, gdzie produkuje się z nich sadzonki.
 
Produkcja sadzonek

Sadzonki produkuje się na specjalnie do tego celu przystosowanych fragmentach lasu, zwanych szkółkami leśnymi. Tam właśnie trafiają nasiona z przechowalni nasion, bądź też bezpośrednio z miejsc gdzie były zbierane. Szkółki leśne posiadają infrastrukturę umożliwiającą wyprodukowanie bardzo dużej ilości sadzonek, w stosunkowo krótkim czasie. W nadleśnictwach RDLP w Szczecinie na 27 szkółkach leśnych corocznie jest w produkcji blisko 80 milionów sadzonek, z czego 40 milionów przeznacza się do wysadzenia na uprawach leśnych (cykl produkcji w zależności od gatunku trwa zasadniczo do 1 roku do 3 lat).

Odnowienia i zalesienia, czyli tzw. ,,sadzenie lasu"

Sadzonki wyhodowane na szkółkach leśnych służą do odnawiania lasu i zalesień. Odnawianie lasu to wprowadzanie młodego pokolenia drzew na miejsce wyciętego wcześniej fragmentu lasu, natomiast zalesianie to sadzenie lasu tam gdzie do tej pory go nie było, np. na gruntach porolnych i nieużytkach. Oba te zabiegi mają na celu utrzymanie i zwiększanie powierzchni leśnej kraju, jak również odtwarzanie zasobów przyrodniczych (biocenozy leśne) i gospodarczych (drewno ).

Sukcesywnie wzrasta ilość lasów odnawianych w sposób naturalny. W tym przypadku nasiona spadają bezpośrednio z drzew na specjalnie w tym celu przygotowaną glebę. Ten sposób odnowienia wymaga od gospodarzy dużej wiedzy merytorycznej oraz zaangażowania i jest możliwy do przeprowadzenia tylko w ściśle określonych warunkach, tj. zależny od zbiegu korzystnych warunków przyrodniczych (urodzaj nasion) i atmosferycznych (właściwa temperatura powietrza i ilość opadów). Jeśli z różnych przyczyn nie można inicjować odnowienia naturalnego, drzewostan odnawia się sztucznie poprzez sadzenie. W wyniku w/w działań powstaje młode pokolenie lasu zwane uprawą.

Pielęgnowanie upraw i młodników

Pierwsza faza rozwojowa lasu nazywana jest uprawą. Jest to młody las, w którym rosnące obok siebie drzewka są jeszcze na tyle młode i małe, że ich gałązki nie stykają się jeszcze ze sobą i nie tworzą zwartej warstwy. W tym okresie młode drzewka są bardzo delikatne i wymagają intensywnej pielęgnacji i ochrony. W pierwszych kilku latach wzrostu prowadzi się przede wszystkim wykaszanie chwastów konkurujących z drzewkami o światło i wodę. Zabieg ten nazywany jest pielęgnowaniem gleby.
Czasami konieczne jest także wycinanie pojawiających się samoistnie (dosiewających się, lub powstających z odrośli) domieszek drzew i krzewów gatunków niepożądanych na uprawie, usuwanie drzewek chorych i wadliwych. Zabieg ten nazywany jest czyszczeniami wczesnymi.
Wraz ze wzrostem drzewek, przeważnie po kilku bądź kilkunastu latach ich gałęzie zaczną się ze sobą stykać. Tę fazę rozwojową lasu nazywamy młodnikiem. Zachodzi wówczas konieczność usunięcia drzewek chorych, źle ukształtowanych, słabo rosnących, jak również nadmiernie wybujałych, przeszkadzających w rozwoju otaczającym je drzewkom. Rozluźnia się w ten sposób zagęszczenie drzew, które z reguły jest w tym momencie nadmierne.  Stwarza się lepsze warunki wzrostu drzewkom właściwie ukształtowanym i utrzymującym dobre tempo wzrostu. Tak prowadzone zabiegi nazywamy czyszczeniami późnymi.

Pielęgnowanie drzewostanów

Po fazie młodnika, tj. po ok. 20 latach od wysadzenia drzewek na powierzchnię leśną,  następuje okres, w którym drzewka wciąż bardzo szybko przyrastają na wysokość, a jednocześnie rozpoczynają okres intensywnego przyrostu grubości – stają się smukłe i niestabilne. Szybki przyrost w tym okresie powoduje, że pomiędzy drzewami panuje bardzo silna konkurencja, przez co większość z nich z czasem w naturalny sposób zamiera. Zabiegi hodowlane naśladują to zjawisko naturalnej selekcji, jednak nadają mu pożądany przez człowieka kierunek.

Pierwsze zabiegi przeprowadzane w tym okresie nazywamy trzebieżami wczesnymi. Ponieważ drzewa są jeszcze cienkie i przypominają tyczki, tę fazę rozwoju nazywamy tyczkowiną. Szczególna uwaga leśników w tym okresie skupiona jest na tzw. drzewach dorodnych, stanowiących szkielet drzewostanu. By drzewa te się wzmocniły, pogrubiły i usztywniły, potrzebują więcej miejsca i więcej światła. Trzebież wczesna ma na celu usunięcie drzew utrudniających wzrost tych wybranych drzew. Redukcja zagęszczenia sprzyja wzmocnieniu odporności lasu na szkody powodowane przez wiatr i śnieg.

Z fazy tyczkowiny las przechodzi w fazę drzewostanu dojrzewającego, a następnie dojrzałego. W tym okresie przyrost na wysokość stopniowo wyhamowuje, a główną rolę odgrywa przyrost drzew na grubość. Działania leśników skupiają się na dalszej poprawie warunków wzrostu drzewom dorodnym. W tym celu prowadzi się cięcia mające na celu usuwanie drzew o słabszym wzroście na grubość i na wysokość, drzew krzywych, chorych i obumierających. Jednocześnie pozostawia się drzewa dziuplaste, drzewa z gniazdami ptaków, ze stanowiskami cennych owadów i inne cenne przyrodniczo. Działania te nazywamy trzebieżami późnymi. Ich zadaniem, podobnie jak trzebieży wczesnych, jest stopniowe rozluźnianie pozostającego drzewostanu (stale popiera się drzewa najbardziej wartościowe z różnych względów – gospodarczego, przyrodniczego i in.), a w końcowej fazie dojrzałości także przygotowanie go do obradzania nasion i obsiewu.

Drzewostan dojrzały

W pewnym momencie drzewostan osiąga dojrzałość. W tym okresie drzewa intensywnie obradzają w nasiona, ich wzrost na wysokość i grubość wyhamowuje i powoli zaczynają się starzeć i obumierać. Jest to właściwy czas by jego miejsce zajęło kolejne pokolenie lasu. Dlatego też w trosce o zachowanie trwałości lasu, w odpowiednim wieku fragment lasu zostaje zagospodarowany, dając jednocześnie ludziom tak cenny surowiec, jakim jest drewno, a powstałą powierzchnię wypełnia kolejna uprawa leśna. Nie będzie jednak uprawy jeśli nie będzie nasion i tak ponownie dochodzimy do początku, tj. do momentu kiedy możemy w naszym lesie zebrać nasiona lub pozwolić mu jeśli to jest możliwe odnowić się w sposób naturalny.

Wybór momentu wycięcia drzewostanu oczywiście nie zależy od bieżącego zapotrzebowania na drewno, ale od stanu lasu. Metody postępowania z drzewostanem dojrzałym i sposób jego odnowienia naśladują naturalne procesy i wykorzystują wiedzę o wymaganiach życiowych różnych gatunków drzew (np. wiadomo, że niektóre gatunki wolą odnawiać się i przebywać przez jakiś czas pod osłoną starych drzew, ale inne – np. sosna – wymagają pełni światła). Taki ustalony sposób zagospodarowania nazywa się rębnią.  Rodzaj rębni i moment jej wprowadzenia w danym fragmencie lasu jest ustalony w planie urządzenia lasu. W zależności od gatunku od powstania drzewostanu do jego odnowienia mija zazwyczaj od 100 lat (sosna) do 180 lat (dąb).
Gospodarka leśna podąża za naturalnym cyklem, jaki od milionów lat dokonuje się w przyrodzie, dając przy okazji społeczeństwu korzyści w postaci drewna, grzybów, jagód, jak również miejsce rekreacji i wypoczynku.

 

Opracowanie: Wydział Gospodarowania Ekosystemami RDLP w Szczecinie